El Biruni

BilgData

Kendisinden yüzlerce yıl sonra yaşamış, Newton, Toricelli ve Da Vinci gibi dev isimlere ilham veren, Abbasiler döneminde yaşamış Müslüman bilim adamı El Biruni, vefatının tam 970.yılında anılıyor. Biruni anısına pek çok ülkede fakat en çok da ülkemizde pek çok bilimsel yayın ve hatırlama töreni yapılıyor.

Ebu Reyhan bin Muhammed el Ahmet el Biruni, 973’de bugünki Türkmenistan’da kalan Harezm’de doğdu. Biruni, ilk bilimsel eğitimini bölgenin hükümdarlarından birinin yaptığı yardımlarla aldı ve bilimle uğraşmaya bu dönemde karar vererek hayatına yön verecek kararlar aldı.

El Bİruni, dönemin en iyi bilim adamlarından El Mansur’dan Yunanlı matematikçi Öklid’in geometrisini, Batlam’us'un coğrafyasını ve daha pek çok Yunanlı ve Romalı filozof ve bilim adamının yapıtlarını öğrendi. Bunlar çok ilgisini çekiyordu ve okudukça öğrenme azmi artıyordu. Biruni bilimsel çalışmalarına 17 yaşında başlamıştır.

Harezmşahlar Mem’uniler tarafından yıkılınca yaşadığı yerden göç etmek zorunda kalan Biruni, El Asarul Bakiye adlı büyük eserini bu dönemde tamamlamıştır. İran’da Müslüman hükümdarlardan Ziyadiler’in sarayında yıllarca yaşadı ve pek çok eser kaleme aldı. Harezm’e geri dönen Biruni, El Vefa ile birlikte gök bilimi üstüne çalışmaya başladı. Gök bilimine büyük katkıları olacak eserleri bu dönemde kaleme almıştır.

BilgData

Müslüman ilim dünyasının parlayan yıldızlarından olan Biruni, Gazneliler devletine gelerek Gazne sarayında yaşamaya ve eserler vermeye başladı. Gazneli Mahmud’un Hindistan’a yaptığı seferlere katılan Biruni, burada pek çok Hintli alimle tanışma fırsatı elde etti ve bunlarla fikir alışverişinde bulundu. Ayrıca Biruni, 1017-1030 seneleri arasında Delhi’de yaşadı. Bu dönemde Kitab-ul Tahkik-i Hind-i kaleme alarak bilim dünyasına kazandırdı. Özellikle Hindistan coğrafyası, gelenekleri, halkı ve iklimi üzerine önemli bilgiler kaleme aldı.

Hindistan’da Hint bilim adamlarının dikkatini çeken Biruni, buraya yerleşmesine rağmen Hint ülkesi fethedilince Nenden’e kaçmak zorunda kaldı. Burada da zor şartlar altında çalışmalarını hız kesmeden sürdürdü. Burada Sanskritçe öğrenerek Hint toplumu üzerine araştırmalarını sürdürdü.

Hindistan’da gördüğü trigonometrinin astronomiden ayrı bir bilim olarak değerlendirilmesini söyleyen Biruni, fonksiyonlarda yarı çapın birim olarak kullanmasını önermiştir.

Astronomi ve coğrafya ölçümlerinde kullanılan pek çok alet geliştirdi. Birçok alet geliştirmesine rağmen bunların sadece pikometre gibi birkaçı günümüze ulaşabildi. Ayrıca pek çok kitap yazdığı bilinmesine rağmen bunların da az bir kısmı günümüze ulaşabilmiştir.

İyi bir ansiklopedi yazarı olan Biruni, yazığı bir kitabında Orta Doğu ve Uzak Doğuda kullanılan takvim ve zaman sistemlerinden bahsetmiştir. Bunları Batı dünyasının tanımasında etkili olmuştur.

Kreatorn

Biruni Fars kökenli olarak biliniyor ama aslen Türk kökenli bir bilim insanıdır. Tabi bunun herhangi bir önemi var mı bilmiyorum çünkü yaşadığı dönem olan 10. ve 11. yüzyılları arasında ortadoğu tam bir bilim cennetiydi. Biruni'nin çalışmaları tabi ki İbn-i Sina gibi büyük bilim insanlarından esin kaynağı olmuştur ama beni en etkileyen esinlendiği kişi ise Aristotsles oldu 😃 gerçekten dönemine göre yaşadığı coğrafyada Fergani'den tutun İbn-i Sina'ya kadar birçok arap, fars alim, bilim insanı var lakin arasına en çok etkilendiklerinden birinin Aristoteles olması beni oldukça şaşırtmıştı 😃

cinaragaci

dış görünüşün ne kadar yanıltıcı olabileceğine dair dilden dile anlatılan bir hikayesi mevcuttur. Okumanız şiddetle tavsiye edilir.

Bundan bin sene önce, Gazneli Mahmut’un oğlu Sultan Mesut bir ziyafet vermeye karar verir. Ziyafet bir hafta sürecekmiş, ziyafete tüm alimler davetliymiş, Biruni de. Sarayın önünde geldiğinde görevliler Biruniyi engeller, sebep der. Onlar da sen Biruni değilsin derler. Biruni nasıl olur ya, ben Biruniyim der. Görevlilerin başı şöyle der “o ünlü, adı ağızlara destan büyük filozof Biruni bu avuç kadar çirkin cücemi olacak?!” herkes güler.

Biruni çok üzülür ve geri döner, derin bir düşünceye dalar. Çarşıdan geçerken bakar bir hallaç (yünler didikleyen) dükkânının önünde çalışıyor, hallaç çok iri yarı ve son derece yakışıklı. Biruni sorar “ey hallaç, kaç para kazanıyorsun?” o da cevap verir “günlük 5 Gıran ( Riyalın yüzde biri)”. Biruni der ki bugün benimle gelirsen ve dediklerimi yaparsan sana 20 Gıran vereceğim. Hallaç derhal ayağa kalkar ve ne istersen olur der.

Biruni hallacı şöyle güzel giydirir ve tekrar saraya dönerler. Hallaca der ki “sen kimsin dediklerinde, ben Biruniyim diyeceksin. Saraya girdiğimizde en yukarı (saygın) yerde oturacaksın, kim ne sorarsa uşak cevap ver diye beni göstereceksin, tüm yapacağın bu. Buda paranın yarısı peşin şimdi, diğer yarısını da saraydan çıkarken vereceğim.” Hallaç baş üstüne der.

Sarayın kapısına geldiğinde hallaç çok kolay geçer, Biruni de onun eteğini arkadan tutarak geçer, kimsin sen dediklerinde, hazreti Biruni’nin hizmetkârıyım der. Sarayın toplanma salonunda hallaç en seçkin yere oturur ve Biruni de en altta dest pençe.

Kim ne sorarsa sorsun sahte Biruniye, uşağı gerçek Biruniyi işaret eder ve o büyük bir ustalıkla cevaplar. Sultan mesut mest olur, hayranlıktan kahkahalar atar ve muhteşem der. Bir ara kalabalık meyveler ve içkilerle eğlenirken sultan bir fırsatını bulup sahte Biruniyi yandaki kapıdan arkadaki bahçeye çıkartır ve ona sorar “ey, büyük alim Biruni, el hâk ki çok bilgesin, hayran kaldım desem azdır. Bu bahçeme ne yapsak, ne dersin, sen bir akıl ver” der. Halaç ki Biruniyi içeride bırakmış, düşünür ama yünden başka bildiği olmadığı için “burası en iyi hallaçhane olur” der. Sultan şaşırır “bu ne demek?” der. Bu arada Biruni bakar ki hallaç gözden kaybolmuş tedirgin olur ve sorar, ahali Biruni efendileri nerede? Biri de sultan ile bahçeye çıktılar der.

Biruni büyük bir telaşlar bahçeye çıkar ve hızla yanaşır, tartışmayı duyunca “ sultan efendileri, Biruni efendilerinin demek istediği mecazdır, yani tüm bilimler burada adeta bir hallaçhane gibi didiklenmeli, tefkik ve tecdit edilmelidir. ”Sultan tebessüm eder, işin aslını fark eder ve gerçek Biruniye sarılır ve sorar “ey Biruni, neden böyle bir yola tevessül etme gereği duydun?” Biruninin yüzü düşer ve cevap verir “ görüntüm kişiliğimin altında kalınca başıma bunlar geldi.”